Eind goed, al goed

Over de muziek bij de film Odna ('Alleen')

door Edwin Neeleman

De film Odna ('Alleen') van Grigori Kozintsev en Leonid Trauberg, met muziek van Dmitri Sjostakovitsj, is in meerdere opzichten een bijzondere film. Niet alleen werd het een van de eerste Sovjet-Russische geluidsfilms, het was ook de eerste film waarin het geluid van de theremin te horen viel. Zowel de film als de muziek kennen een interessante ontstaansgeschiedenis.

Gebaseerd op een kort krantenbericht, vertelt de film 'Alleen' het verhaal van een jonge onderwijzeres (gespeeld door Jelena Koesmina) die met haar man een gelukkig leven in Leningrad leidt, totdat het Ministerie van Onderwijs haar - zeer tegen haar zin - overplaatst naar het Altaigebergte in Russisch Mongolië, waar ze de jongste kinderen van een primitief herdersvolk, dat lezen noch schrijven kan, onderwijs moet gaan geven.

Vol goede moed gaat ze aan het werk en hoewel ze al snel populair wordt bij vrouwen en kinderen, ondervindt ze erg veel weerstand van de schaapherders, de stamoudste, de veehandelaar en van de plaatselijke communistenleider, die een luie en corrupte bureaucraat blijkt te zijn. In het oorspronkelijke verhaal pleegt de heldin, tot wanhoop gedreven, zelfmoord, maar in de uiteindelijke versie wordt ze ternauwernood door een vliegtuig gered van een ijsvlakte, waar de veehandelaar haar heeft laten verdwalen. Voordat ze naar het ziekenhuis gebracht wordt, belooft ze de kinderen terug te komen om haar werk af te maken. Eind goed, al goed.

Onlangs maakte ik via de radio voor het eerst kennis met de muziek die Dmitri Sjostakovitsj voor deze film heeft gecomponeerd. Het betrof een suite, uitgevoerd door de BBC Philharmonic onder leiding van Vassily Sinaisky. Het was enerverende muziek vol contrasten, humor en ironie: kenmerkende elementen voor de muziek van Sjostakovitsj. Zeer geboeid en aandachtig luisterde ik naar deze overigens schitterend uitgevoerde suite. Toen het nummer 'The Chief sleeps and wakes up' (of: 'The village elder is asleep') begon, zat ik meteen rechtop in mijn stoel. Dit was geweldig! Het gesnurk van de slapende Bei (stamoudste) werd door de glissandi uithalen van de trombone uitstekend muzikaal verbeeld. De lengte en toonhoogte van de uithalen variëren. De Bei wordt wakker en het orkest zwelt aan. Blazers en strijkers spelen een gedragen melodie, die eindigt in een welluidend slotaccoord.
Ik dacht dat het daarmee afgelopen was, maar niets was minder waar. De suite eindigde namelijk met het uiterst opgewekte en ironische 'How Good Life Will Be!', een door een schallende brassband gespeelde vrolijke mars, die de goede afloop van de film Odna moet onderstrepen. Eind goed, al goed.

Het zijn vooral deze twee nummers ('The Chief sleeps and wakes up' en 'How Good Life Will Be!'), waardoor ik de filmmuziek voor Odna als een van de meest verrassende en fantastische stukken muziek van Sjostakovitsj ben gaan beschouwen. De aanschaf van een cd met deze uitvoering van de suite heeft dan ook niet lang op zich laten wachten en sindsdien heb ik nog vele malen van deze bijzondere muziek genoten en ben me in de ontstaansgeschiedenis van de film en de muziek gaan verdiepen.

De film Odna werd begin 1930 door Grigori Kozintsev en Leonid Trauberg nog gedraaid en gemonteerd als een zwijgende film met tussentitels op tekstkaarten. Sjostakovitsj, die door hen gevraagd was als componist voor de film, schreef een partituur (opus 26) voor groot orkest, koor, drie vocale solisten, orgel en theremin.
Sjostakovitsj had de partituur, bestaande uit 44 afzonderlijke nummers, al helemaal of gedeeltelijk voltooid, toen in 1931 besloten werd Odna als geluidsfilm uit te brengen.

Theremin:
Eén van de eerste elektronische muziekinstrumenten, in 1919 uitgevonden door de Rus Leon Theremin. De theremin is een doos waaruit twee antennes komen; de ene controleert de toonhoogte, de andere het volume. Als de antenne voor toonhoogte wordt benaderd door de hand van de bespeler, zal de toonhoogte stijgen; als de antenne voor volume wordt benaderd door de andere hand, zal de geluidssterkte stijgen. Om geluid voort te brengen, moet de theremin dus niet worden aangeraakt. Het instrument creëert een ijle, hoge fluittoon.

Dit had gevolgen voor zowel de film als de muziek. Sjostakovitsj moest in bijna alle nummers wijzigingen aanbrengen en van de reeds afgemonteerde film werd een nieuwe montage gemaakt met beelden, waarbij geen muziek maar ander geluid (zoals een draaiorgel, een Mongoolse boventoonzanger, stemmen door luidsprekers, straatgeluiden) te horen was.

Odna heeft, nadat het in 1931 als een van de eerste Sovjet-Russische geluidsfilms werd uitgebracht, een aantal jaren succesvol gedraaid. Tijdens het Eerste Vijfjarenplan werd echter duidelijk dat de film kritische elementen bevatte en werd het wegens cultuurpessimisme uit de roulatie genomen.

Bij een brand tijdens het beleg van Leningrad is ongeveer eenderde van de originele partituur verloren gegaan. Uit de overgebleven partituur en de originele soundtrack uit 1931 heeft de Britse dirigent Mark Fitz-Gerald, op initiatief van de Stichting Film in Concert, de volledige filmpartituur van Sjostakovitsj gerestaureerd. Op 12 april 2003 beleefde de gerestaureerde partituur haar wereldpremière tijdens het Theater aan de Parade in Den Bosch.

CD-opnamen
Walter Mnatsakanov, Byelorussian Radio and TV Symphony Orchestra & Minsk Chamber Choir - Russian Disc 10 007
Michail Jurowski, Berliner Rundfunk-Sinfonie-Orchester & Berliner Rundfunk Sinfonie Chor - Capriccio 10562
Riccardo Chailly, Koninklijk Concertgebouw Orkest (excerpts) - Decca 460 792-2 (Shostakovich The Film Album)
Gennady Rozhdestvensky, USSR Ministry of Culture Symphony Orchestra (suite) - Icone 9415
Vassily Sinaisky, BBC Philharmonic Orchestra (suite) - Chandos 10023 (The Film Music of Dmitri Shostakovich - Vol.1)

Bronnen
Theodore van Houten - "Dmitri Sjostakovitsj. Een leven in angst" - 2006 Van Gruting, Westervoort
John Riley - "Dmitri Shostakovich. A Life in Film" - 2005, I.B. Tauris, London/New York
Stichting Platform Samenwerking Nederland - Oekraïne
Lost Films at the London Food Film Fiesta
Theremin.info