Leven onder een tiran

Over de muziek van Dmitri Sjostakovitsj

door Edwin Neeleman

De Russische componist Dmitri Sjostakovitsj (1906-1975) heeft vrijwel zijn hele leven moeten werken onder het juk van het Sovjetregime. Vooral tijdens het bewind van Stalin werd hem het leven moeilijk gemaakt. Hoe meer ik naar de muziek van Sjostakovitsj luisterde, hoe meer ik hem en zijn muziek ging begrijpen. Na verloop van tijd zag ik een gelijkenis tussen de manier waarop hij onder de druk van Stalin trachtte te leven en werken, en de wijze waarop ik met de ziekte van Parkinson omga. In beide gevallen gaat het om leven onder een tiran.

Ik heb iets met Sjostakovitsj. Vanaf het moment dat ik voor het eerst zijn Tweede Strijkkwartet hoorde – dat is nu inmiddels zo’n acht jaar geleden – zijn de dagen dat er bij ons thuis geen muziek van Dmitri Sjostakovitsj uit de luidsprekers schalt op één hand te tellen en sindsdien heb ik een open oor voor het leven en werk van Sjostakovitsj. Daarbij kan ik putten uit een steeds omvangrijker worden cd-collectie en vrijwel iedere dag kijk ik in de omroepgids of er op radio of tv iets van deze Russische componist wordt uitgezonden. Daarnaast bezit ik inmiddels een veertigtal boeken over Sjostakovitsj en deze bijzondere verzameling wordt ieder jaar groter, want regelmatig struin ik op het internet zoveel mogelijk antiquariaten over de gehele wereld af, op zoek naar titels die ik nog niet heb en die niet aan mijn verzameling mogen ontbreken.

“Wat heb ik dan toch met Sjostakovitsj?” zult u zich afvragen. Om te beginnen bezit zijn muziek zo’n hoge mate van schoonheid, dat het luisteren ernaar me veel troost en energie biedt. Op momenten dat ik moe ben, of wanneer ik als gevolg van de ziekte van Parkinson weer eens een off-moment heb, voel ik een enorme behoefte in mij opkomen om naar een strijkkwartet of symfonie van Sjostakovitsj te gaan luisteren. Ofschoon het nu niet de meest toegankelijke muziek is, klinken zijn melancholische melodieën me toch altijd vertrouwd in de oren en knap ik er iedere keer weer zichtbaar van op. Maar waarom heb ik dat nu wel met de muziek van Sjostakovitsj en niet (of in ieder geval in veel mindere mate) met die van andere componisten? Ik ben me dan ook gaan afvragen, hoe het komt dat zijn muziek me zo vertrouwd in de oren klinkt. Om daar achter te komen ben ik me wat meer in zijn leven gaan verdiepen en ben tot een opmerkelijke conclusie gekomen. Maar alvorens u deze conclusie te openbaren, zal ik u eerst heel summier iets over deze componist moeten vertellen.

Dmitri Dmitrijevitsj Sjostakovitsj werd in Leningrad (Sint-Petersburg) geboren op 25 september 1906, als zoon van muzikaal zeer begaafde ouders. Al op 11-jarige leeftijd begon hij met componeren. Met zijn 1e symfonie (1926) verkreeg hij veel bewondering en het leek hem de jaren dertig erg voor de wind te gaan. Maar in het Rusland onder Stalin kwam daar verandering in. Van de ene op de andere dag was Sjostakovitsj’ muziek ‘formalistisch’ en werd zijn werk afgekeurd, omdat het geen herkenbare en toegankelijke muziek was en daardoor ongeschikt voor de massa. Hij werd openlijk uitgeroepen tot ‘Vijand des Volks’, wat meestal de dood of strafkamp tot gevolg had. Maar Stalin bepaalde tevens dat de componist niet gearresteerd mocht worden. Sjostakovitsj had geen weet van dit laatste en voelde zich bijna 4 decennia lang een gevangene in eigen land. Zijn koffertje stond klaar voor het geval hij opgepakt zou worden.

Het was deze constante dreiging die Sjostakovitsj voor een enorm dilemma stelde. Hoe te leven onder een tiran? Aan de ene kant zou hij willen leven en werken zoals hij zelf zou willen door muziek te schrijven waarin hij zijn afkeer van het Stalinistische bewind kon uiten. Aan de andere kant liep hij doorlopend het risico opgepakt te kunnen worden. Om te kunnen overleven moest hij zich wel aanpassen. Hij wist echter zijn muziek zodanig te componeren, dat hij weliswaar voldeed aan de eisen die Stalin aan Sovjetmuziek stelde, maar waarin hij tegelijkertijd zijn gevoelens kon uiten. Dat deed hij door muziek met een verborgen boodschap te schrijven. Velen doorzagen de diepere betekenis in Sjostakovitsj’ muziek, wat het er hem niet makkelijker op maakte. In “Getuigenis” schrijft hij daarover: “Dit maakte het componeren steeds moeilijker voor me. Dat klinkt waarschijnlijk wonderlijk. Meestal zal het wel andersom zijn. Als je begrepen wordt, schrijf je makkelijker. Maar hier is alles omgekeerd. Immers: hoe groter je publiek, hoe meer verklikkers. En hoe meer mensen begrijpen waar het over gaat, hoe groter de waarschijnlijkheid dat je wordt aangebracht.” Toch heeft zijn productie er dankzij zijn enorme wilskracht en doorzettingsvermogen niet onder geleden. Zijn omvangrijke oeuvre (o.a. 15 symfonieën, 6 concerten, 5 opera’s, 15 strijkkwartetten en een groot aantal orkestwerken en muziek voor toneel en film) heeft een grote emotionele intensiteit, is soms satirisch, maar heeft ook vaak humor. Dat niet iedereen zijn muziek begreep, of wél begreep maar daar niet openlijk voor uit durfde te komen, heeft ertoe geleid dat Sjostakovitsj een van de meest controversiële, maar tevens een van de belangrijkste, zo niet, de belangrijkste componist van de twintigste eeuw is.

En dan kom ik nu terug op de conclusie van mijn onderzoek. Ook ik leef onder een tiran, alleen heet deze tiran geen Stalin, maar Parkinson. Net als Sjostakovitsj zou ook ik willen leven en werken zoals ik zelf zou willen, maar loop daarbij het constante risico om door de ziekte van Parkinson tot de orde te worden geroepen. Daarom probeer ik mijn leven zodanig in te richten en aan te passen, zodat ik zo min mogelijk last van de Parkinson heb, maar toch zoveel mogelijk kan doen wat ik wil en kan vertellen wat ik te vertellen heb. Omdat van buiten soms niet direct te zien is dat ik Parkinson heb, kan dit onbegrip soms tot vervelende situaties leiden.

Het is deze overeenkomst tussen Sjostakovitsj’ manier van leven en mijn levenswijze die mij deed concluderen dat dit de reden moet zijn dat ik zijn muziek zo goed begrijp, waardoor ik me altijd erg op mijn gemak voel wanneer ik zijn muziek beluister. En dat zorgt er weer voor dat het mij veel troost en energie geeft.

Dmitri Sjostakovitsj – Getuigenis. Herinneringen, verteld aan en geredigeerd door Solomon Volkov – De Arbeiderspers, 3e druk, 1995